อโห นูน เต โส ภควา สตฺถาติ สพฺรหฺมจารี ตาว เต เอวํมหิทฺธิโก, โส ปน เต ภควา สตฺถา อโห นูน มหิทฺธิโกติ สตฺถุ อิทฺธิปาฏิหาริยทสฺสเน ชาตาภิลาปา หุตฺวา เอวมาหํสุฯ

[395] ญาตญฺญตรสฺสาติ ปญฺญาตญฺญตรสฺส, สกฺโก หิ ปญฺญาตานํ อญฺญตโรฯ เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมว, เทสนํ ปน ภควา ยถานุสนฺธินาว นิฏฺฐาเปสีติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

จูฬตณฺหาสงฺขยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. มหาตณฺหาสงฺขยสุตฺตวณฺณนา

[396] เอวํ เม สุตนฺติ มหาตณฺหาสงฺขยสุตฺตํฯ ตตฺถ ทิฏฺฐิคตนฺติ อลคทฺทูปมสุตฺเต ลทฺธิมตฺตํ ทิฏฺฐิคตนฺติ วุตฺตํ, อิธ สสฺสตทิฏฺฐิฯ โส จ ภิกฺขุ พหุสฺสุโต, อยํ อปฺปสฺสุโต, ชาตกภาณโก ภควนฺตํ ชาตกํ กเถตฺวา, ‘‘อหํ, ภิกฺขเว, เตน สมเยน เวสฺสนฺตโร อโหสิํ, มโหสโธ, วิธุรปณฺฑิโต, เสนกปณฺฑิโต, มหาชนโก ราชา อโหสิ’’นฺติ สโมธาเนนฺตํ สุณาติฯ อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อิเม รูปเวทนาสญฺญาสงฺขารา ตตฺถ ตตฺเถว นิรุชฺฌนฺติ, วิญฺญาณํ ปน อิธโลกโต ปรโลกํ, ปรโลกโต อิมํ โลกํ สนฺธาวติ สํสรตี’’ติ สสฺสตทสฺสนํ อุปฺปนฺนํฯ เตนาห – ‘‘ตเทวิทํ วิญฺญาณํ สนฺธาวติ สํสรติ อนญฺญ’’นฺติฯ

สมฺมาสมฺพุทฺเธน ปน, ‘‘วิญฺญาณํ ปจฺจยสมฺภวํ, สติ ปจฺจเย อุปฺปชฺชติ, วินา ปจฺจยํ นตฺถิ วิญฺญาณสฺส สมฺภโว’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺมา อยํ ภิกฺขุ พุทฺเธน อกถิตํ กเถติ, ชินจกฺเก ปหารํ เทติ, เวสารชฺชญาณํ ปฏิพาหติ, โสตุกามํ ชนํ วิสํวาเทติ, อริยปเถ ติริยํ นิปติตฺวา มหาชนสฺส อหิตาย ทุกฺขาย ปฏิปนฺโนฯ

ยถา นาม รญฺโญ รชฺเช มหาโจโร อุปฺปชฺชมาโน มหาชนสฺส อหิตาย ทุกฺขาย อุปฺปชฺชติ, เอวํ ชินสาสเน โจโร หุตฺวา มหาชนสฺส อหิตาย ทุกฺขาย อุปฺปนฺโนติ เวทิตพฺโพฯ สมฺพหุลา ภิกฺขูติ ชนปทวาสิโน ปิณฺฑปาติกภิกฺขูฯ เตนุปสงฺกมิํสูติ อยํ ปริสํ ลภิตฺวา สาสนมฺปิ อนฺตรธาเปยฺย, ยาว ปกฺขํ น ลภติ, ตาวเทว นํ ทิฏฺฐิคตา วิเวเจมาติ สุตสุตฏฺฐานโตเยว อฏฺฐตฺวา อนิสีทิตฺวา อุปสงฺกมิํสุฯ

[398] กตมํ ตํ สาติ วิญฺญาณนฺติ สาติ ยํ ตฺวํ วิญฺญาณํ สนฺธาย วเทสิ, กตมํ ตํ วิญฺญาณนฺติ? ยฺวายํ, ภนฺเต, วโท เวเทยฺโย ตตฺร ตตฺร กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากํ ปฏิสํเวเทตีติ, ภนฺเต, โย อยํ วทติ เวทยติ, โย จายํ ตหิํ ตหิํ กุสลากุสลกมฺมานํ วิปากํ ปจฺจนุโภติฯ อิทํ, ภนฺเต, วิญฺญาณํ, ยมหํ สนฺธาย วเทมีติ ฯ กสฺส นุ โข นามาติ กสฺส ขตฺติยสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา เวสฺสสุทฺทคหฏฺฐปพฺพชิตเทวมนุสฺสานํ วา อญฺญตรสฺสฯ

[399] อถ โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสีติ กสฺมา อามนฺเตสิ? สาติสฺส กิร เอวํ อโหสิ – ‘‘สตฺถา มํ ‘โมฆปุริโส’ติ วทติ, น จ โมฆปุริโสติ วุตฺตมตฺเตเนว มคฺคผลานํ อุปนิสฺสโย น โหติฯ อุปเสนมฺปิ หิ วงฺคนฺตปุตฺตํ, ‘อติลหุํ โข ตฺวํ โมฆปุริส พาหุลฺลาย อาวตฺโต’ติ (มหาว. 75) ภควา โมฆปุริสวาเทน โอวทิฯ เถโร อปรภาเค ฆเฏนฺโต วายมนฺโต ฉ อภิญฺญา สจฺฉากาสิฯ อหมฺปิ ตถารูปํ วีริยํ ปคฺคณฺหิตฺวา มคฺคผลานิ นิพฺพตฺเตสฺสามี’’ติฯ อถสฺส ภควา ฉินฺนปจฺจโย อยํ สาสเน อวิรุฬฺหธมฺโมติ ทสฺเสนฺโต ภิกฺขู อามนฺเตสิฯ อุสฺมีกโตติอาทิ เหฏฺฐา วุตฺตาธิปฺปายเมวฯ อถ โข ภควาติ อยมฺปิ ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธิฯ สาติสฺส กิร เอตทโหสิ – ‘‘ภควา มยฺหํ มคฺคผลานํ อุปนิสฺสโย นตฺถีติ วทติ, กิํ สกฺกา อุปนิสฺสเย อสติ กาตุํ? น หิ ตถาคตา สอุปนิสฺสยสฺเสว ธมฺมํ เทเสนฺติ, ยสฺส กสฺสจิ เทเสนฺติเยวฯ อหํ พุทฺธสฺส สนฺติกา สุคโตวาทํ ลภิตฺวา สคฺคสมฺปตฺตูปคํ กุสลํ กริสฺสามี’’ติฯ อถสฺส ภควา, ‘‘นาหํ, โมฆปุริส, ตุยฺหํ โอวาทํ วา อนุสาสนิํ วา เทมี’’ติ สุคโตวาทํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภนฺโต อิมํ เทสนํ อารภิฯ ตสฺสตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

อิทานิ ปริสาย ลทฺธิํ โสเธนฺโต, ‘‘อิธาหํ ภิกฺขู ปฏิปุจฺฉิสฺสามี’’ติอาทิมาหฯ ตํ สพฺพมฺปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

[400] อิทานิ วิญฺญาณสฺส สปฺปจฺจยภาวํ ทสฺเสตุํ ยํ ยเทว, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ มนญฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จาติ สหาวชฺชเนน ภวงฺคมนญฺจ เตภูมกธมฺเม จ ปฏิจฺจฯ กฏฺฐญฺจ ปฏิจฺจาติอาทิ โอปมฺมนิทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ เตน กิํ ทีเปติ? ทฺวารสงฺกนฺติยา อภาวํฯ ยถา หิ กฏฺฐํ ปฏิจฺจ ชลมาโน อคฺคิ อุปาทานปจฺจเย สติเยว ชลติ, ตสฺมิํ อสติ ปจฺจยเวกลฺเลน ตตฺเถว วูปสมฺมติ, น สกลิกาทีนิ สงฺกมิตฺวา สกลิกคฺคีติอาทิสงฺขฺยํ คจฺฉติ, เอวเมว จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปนฺนํ วิญฺญาณํ ตสฺมิํ ทฺวาเร จกฺขุรูปอาโลกมนสิการสงฺขาเต ปจฺจยมฺหิ สติเยว อุปฺปชฺชติ, ตสฺมิํ อสติ ปจฺจยเวกลฺเลน ตตฺเถว นิรุชฺฌติ, น โสตาทีนิ สงฺกมิตฺวา โสตวิญฺญาณนฺติอาทิสงฺขฺยํ คจฺฉติ ฯ เอส นโย สพฺพวาเรสุฯ อิติ ภควา นาหํ วิญฺญาณปฺปวตฺเต ทฺวารสงฺกนฺติมตฺตมฺปิ วทามิ, อยํ ปน สาติ โมฆปุริโส ภวสงฺกนฺติํ วทตีติ สาติํ นิคฺคเหสิฯ

[401] เอวํ วิญฺญาณสฺส สปฺปจฺจยภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปน ปญฺจนฺนมฺปิ ขนฺธานํ สปฺปจฺจยภาวํ ทสฺเสนฺโต, ภูตมิทนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ภูตมิทนฺติ อิทํ ขนฺธปญฺจกํ ชาตํ ภูตํ นิพฺพตฺตํ, ตุมฺเหปิ ตํ ภูตมิทนฺติ, ภิกฺขเว, ปสฺสถาติฯ ตทาหารสมฺภวนฺติ ตํ ปเนตํ ขนฺธปญฺจกํ อาหารสมฺภวํ ปจฺจยสมฺภวํ, สติ ปจฺจเย อุปฺปชฺชติ เอวํ ปสฺสถาติ ปุจฺฉติฯ ตทาหารนิโรธาติ ตสฺส ปจฺจยสฺส นิโรธาฯ ภูตมิทํ โนสฺสูติ ภูตํ นุ โข อิทํ, น นุ โข ภูตนฺติฯ ตทาหารสมฺภวํ โนสฺสูติ ตํ ภูตํ ขนฺธปญฺจกํ ปจฺจยสมฺภวํ นุ โข, น นุ โขติฯ ตทาหารนิโรธาติ ตสฺส ปจฺจยสฺส นิโรธาฯ นิโรธธมฺมํ โนสฺสูติ ตํ ธมฺมํ นิโรธธมฺมํ นุ โข, น นุ โขติฯ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสโตติ อิทํ ขนฺธปญฺจกํ ชาตํ ภูตํ นิพฺพตฺตนฺติ ยาถาวสรสลกฺขณโต วิปสฺสนาปญฺญาย สมฺมา ปสฺสนฺตสฺสฯ ปญฺญาย สุทิฏฺฐนฺติ วุตฺตนเยเนว วิปสฺสนาปญฺญาย สุฏฺฐุ ทิฏฺฐํฯ เอวํ เย เย ตํ ปุจฺฉํ สลฺลกฺเขสุํ, เตสํ เตสํ ปฏิญฺญํ คณฺหนฺโต ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ สปฺปจฺจยภาวํ ทสฺเสติฯ

อิทานิ ยาย ปญฺญาย เตหิ ตํ สปฺปจฺจยํ สนิโรธํ ขนฺธปญฺจกํ สุทิฏฺฐํ, ตตฺถ นิตฺตณฺหภาวํ ปุจฺฉนฺโต อิมํ เจ ตุมฺเหติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ทิฏฺฐินฺติ วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺฐิํ ฯ สภาวทสฺสเนน ปริสุทฺธํฯ ปจฺจยทสฺสเนน ปริโยทาตํฯ อลฺลีเยถาติ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ อลฺลียิตฺวา วิหเรยฺยาถฯ เกลาเยถาติ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ กีฬมานา วิหเรยฺยาถ ฯ ธนาเยถาติ ธนํ วิย อิจฺฉนฺตา เคธํ อาปชฺเชยฺยาถฯ มมาเยถาติ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ มมตฺตํ อุปฺปาเทยฺยาถฯ นิตฺถรณตฺถาย โน คหณตฺถายาติ โย โส มยา จตุโรฆนิตฺถรณตฺถาย กุลฺลูปโม ธมฺโม เทสิโต, โน นิกนฺติวเสน คหณตฺถายฯ อปิ นุ ตํ ตุมฺเห อาชาเนยฺยาถาติฯ วิปริยาเยน สุกฺกปกฺโข เวทิตพฺโพฯ

[402] อิทานิ เตสํ ขนฺธานํ ปจฺจยํ ทสฺเสนฺโต, จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, อาหาราติอาทิมาห, ตมฺปิ วุตฺตตฺถเมวฯ ยถา ปน เอโก อิมํ ชานาสีติ วุตฺโต, ‘‘น เกวลํ อิมํ, มาตรมฺปิสฺส ชานามิ, มาตุ มาตรมฺปี’’ติ เอวํ ปเวณิวเสน ชานนฺโต สุฏฺฐุ ชานาติ นามฯ เอวเมวํ ภควา น เกวลํ ขนฺธมตฺตเมว ชานาติ, ขนฺธานํ ปจฺจยมฺปิ เตสมฺปิ ปจฺจยานํ ปจฺจยนฺติ เอวํ สพฺพปจฺจยปรมฺปรํ ชานาติฯ โส ตํ, พุทฺธพลํ ทีเปนฺโต อิทานิ ปจฺจยปรมฺปรํ ทสฺเสตุํ, อิเม จ, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อาหาราติอาทิมาหฯ ตํ วุตฺตตฺถเมวฯ อิติ โข, ภิกฺขเว, อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา…เป.… ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตีติ เอตฺถ ปน ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถา วิตฺถาเรตพฺพา ภเวยฺย, สา วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตาวฯ

[404] อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหตีติ อิมสฺมิํ อวิชฺชาทิเก ปจฺจเย สติ อิทํ สงฺขาราทิกํ ผลํ โหติฯ อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชตีติ อิมสฺส อวิชฺชาทิกสฺส ปจฺจยสฺส อุปฺปาทา อิทํ สงฺขาราทิกํ ผลํ อุปฺปชฺชติ, เตเนวาห – ‘‘ยทิทํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา…เป.… สมุทโย โหตี’’ติฯ เอวํ วฏฺฏํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิวฏฺฏํ ทสฺเสนฺโต, อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธาติอาทิมาหฯ ตตฺถ อวิชฺชาย ตฺเววาติ อวิชฺชาย เอว ตุฯ อเสสวิราคนิโรธาติ วิราคสงฺขาเตน มคฺเคน อเสสนิโรธา อนุปฺปาทนิโรธาฯ

สงฺขารนิโรโธติ สงฺขารานํ อนุปฺปาทนิโรโธ โหติ, เอวํ นิรุทฺธานํ ปน สงฺขารานํ นิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ โหติ, วิญฺญาณาทีนญฺจ นิโรธา นามรูปาทีนิ นิรุทฺธานิเยว โหนฺตีติ ทสฺเสตุํ สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธติอาทิํ วตฺวา เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตีติ วุตฺตํฯ ตตฺถ เกวลสฺสาติ สกลสฺส, สุทฺธสฺส วา, สตฺตวิรหิตสฺสาติ อตฺโถฯ ทุกฺขกฺขนฺธสฺสาติ ทุกฺขราสิสฺสฯ นิโรโธ โหตีติ อนุปฺปาโท โหติฯ

[406] อิมสฺมิํ อสตีติอาทิ วุตฺตปฏิปกฺขนเยน เวทิตพฺพํฯ

[407] เอวํ วฏฺฏวิวฏฺฏํ กเถตฺวา อิทานิ อิมํ ทฺวาทสงฺคปจฺจยวฏฺฏํ สห วิปสฺสนาย มคฺเคน ชานนฺตสฺส ยา ปฏิธาวนา ปหียติ, ตสฺสา อภาวํ ปุจฺฉนฺโต อปิ นุ ตุมฺเห, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ เอวํ ชานนฺตาติ เอวํ สหวิปสฺสนาย มคฺเคน ชานนฺตาฯ เอวํ ปสฺสนฺตาติ ตสฺเสว เววจนํฯ ปุพฺพนฺตนฺติ ปุริมโกฏฺฐาสํ, อตีตขนฺธธาตุอายตนานีติ อตฺโถฯ ปฏิธาเวยฺยาถาติ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน ปฏิธาเวยฺยาถฯ เสสํ สพฺพาสวสุตฺเต วิตฺถาริตเมวฯ

อิทานิ เนสํ ตตฺถ นิจฺจลภาวํ ปุจฺฉนฺโต, อปิ นุ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เอวํ ชานนฺตา เอวํ ปสฺสนฺตา เอวํ วเทยฺยาถ, สตฺถา โน ครูติอาทิมาหฯ ตตฺถ ครูติ ภาริโก อกามา อนุวตฺติตพฺโพ ฯ สมโณติ พุทฺธสมโณฯ อญฺญํ สตฺถารํ อุทฺทิเสยฺยาถาติ อยํ สตฺถา อมฺหากํ กิจฺจํ สาเธตุํ น สกฺโกตีติ อปิ นุ เอวํสญฺญิโน หุตฺวา อญฺญํ พาหิรกํ สตฺถารํ อุทฺทิเสยฺยาถฯ ปุถุสมณพฺราหฺมณานนฺติ เอวํสญฺญิโน หุตฺวา ปุถูนํ ติตฺถิยสมณานํ เจว พฺราหฺมณานญฺจฯ วตโกตูหลมงฺคลานีติ วตสมาทานานิ จ ทิฏฺฐิกุตูหลานิ จ ทิฏฺฐสุตมุตมงฺคลานิ จฯ ตานิ สารโต ปจฺจาคจฺเฉยฺยาถาติ เอตานิ สารนฺติ เอวํสญฺญิโน หุตฺวา ปฏิอาคจฺเฉยฺยาถฯ เอวํ นิสฺสฏฺฐานิ จ ปุน คณฺเหยฺยาถาติ อตฺโถฯ สามํ ญาตนฺติ สยํ ญาเณน ญาตํฯ สามํ ทิฏฺฐนฺติ สยํ ปญฺญาจกฺขุนา ทิฏฺฐํฯ สามํ วิทิตนฺติ สยํ วิภาวิตํ ปากฏํ กตํฯ อุปนีตา โข เม ตุมฺเหติ มยา, ภิกฺขเว, ตุมฺเห อิมินา สนฺทิฏฺฐิกาทิสภาเวน ธมฺเมน นิพฺพานํ อุปนีตา, ปาปิตาติ อตฺโถฯ สนฺทิฏฺฐิโกติอาทีนมตฺโถ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริโตฯ อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตนฺติ เอตํ วจนมิทํ ตุมฺเหหิ สามํ ญาตาทิภาวํ ปฏิจฺจ วุตฺตํฯ

[408] ติณฺณํ โข ปน, ภิกฺขเวติ กสฺมา อารภิ? นนุ เหฏฺฐา วฏฺฏวิวฏฺฏวเสน เทสนา มตฺถกํ ปาปิตาติ? อาม ปาปิตาฯ

อยํ ปน ปาฏิเอกฺโก อนุสนฺธิ , ‘‘อยญฺหิ โลกสนฺนิวาโส ปฏิสนฺธิสมฺมูฬฺโห, ตสฺส สมฺโมหฏฺฐานํ วิทฺธํเสตฺวา ปากฏํ กริสฺสามี’’ติ อิมํ เทสนํ อารภิฯ อปิจ วฏฺฏมูลํ อวิชฺชา, วิวฏฺฏมูลํ พุทฺธุปฺปาโท, อิติ วฏฺฏมูลํ อวิชฺชํ วิวฏฺฏมูลญฺจ พุทฺธุปฺปาทํ ทสฺเสตฺวาปิ, ‘‘ปุน เอกวารํ วฏฺฏวิวฏฺฏวเสน เทสนํ มตฺถกํ ปาเปสฺสามี’’ติ อิมํ เทสนํ อารภิฯ ตตฺถ สนฺนิปาตาติ สโมธาเนน ปิณฺฑภาเวนฯ คพฺภสฺสาติ คพฺเภ นิพฺพตฺตนกสตฺตสฺสฯ อวกฺกนฺติ โหตีติ นิพฺพตฺติ โหติฯ กตฺถจิ หิ คพฺโภติ มาตุกุจฺฉิ วุตฺโตฯ ยถาห –

‘‘ยเมกรตฺติํ ปฐมํ, คพฺเภ วสติ มาณโว;

อพฺภุฏฺฐิโตว โส ยาติ, ส คจฺฉํ น นิวตฺตตี’’ติฯ (ชา. 1.15.363);

กตฺถจิ คพฺเภ นิพฺพตฺตนสตฺโตฯ ยถาห – ‘‘ยถา โข, ปนานนฺท, อญฺญา อิตฺถิกา นว วา ทส วา มาเส คพฺภํ กุจฺฉินา ปริหริตฺวา วิชายนฺตี’’ติ (ม. นิ. 3.205)ฯ อิธ สตฺโต อธิปฺเปโต, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘คพฺภสฺส อวกฺกนฺติ โหตี’’ติฯ

อิธาติ อิมสฺมิํ สตฺตโลเกฯ มาตา จ อุตุนี โหตีติ อิทํ อุตุสมยํ สนฺธาย วุตฺตํฯ มาตุคามสฺส กิร ยสฺมิํ โอกาเส ทารโก นิพฺพตฺตติ, ตตฺถ มหตี โลหิตปีฬกา สณฺฐหิตฺวา ภิชฺชิตฺวา ปคฺฆรติ, วตฺถุ สุทฺธํ โหติ, สุทฺเธ วตฺถุมฺหิ มาตาปิตูสุ เอกวารํ สนฺนิปติเตสุ ยาว สตฺต ทิวสานิ เขตฺตเมว โหติฯ ตสฺมิํ สมเย หตฺถคฺคาหเวณิคฺคาหาทินา องฺคปรามสเนนปิ ทารโก นิพฺพตฺตติเยวฯ คนฺธพฺโพติ ตตฺรูปคสตฺโตฯ ปจฺจุปฏฺฐิโต โหตีติ น มาตาปิตูนํ สนฺนิปาตํ โอโลกยมาโน สมีเป ฐิโต ปจฺจุปฏฺฐิโต นาม โหติฯ กมฺมยนฺตยนฺติโต ปน เอโก สตฺโต ตสฺมิํ โอกาเส นิพฺพตฺตนโก โหตีติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ สํสเยนาติ ‘‘อโรโค นุ โข ภวิสฺสามิ อหํ วา, ปุตฺโต วา เม’’ติ เอวํ มหนฺเตน ชีวิตสํสเยนฯ โลหิตญฺเหตํ, ภิกฺขเวติ ตทา กิร มาตุโลหิตํ ตํ ฐานํ สมฺปตฺตํ ปุตฺตสิเนเหน ปณฺฑรํ โหติฯ ตสฺมา เอวมาหฯ วงฺกกนฺติ คามทารกานํ กีฬนกํ ขุทฺทกนงฺคลํฯ ฆฏิกา วุจฺจติ ทีฆทณฺเฑน รสฺสทณฺฑกํ ปหรณกีฬาฯ โมกฺขจิกนฺติ สมฺปริวตฺตกกีฬา, อากาเส วา ทณฺฑกํ คเหตฺวา ภูมิยํ วา สีสํ ฐเปตฺวา เหฏฺฐุปริยภาเวน ปริวตฺตนกีฬนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

จิงฺคุลกํ วุจฺจติ ตาลปณฺณาทีหิ กตํ วาตปฺปหาเรน ปริพฺภมนจกฺกํ ฯ ปตฺตาฬฺหกํ วุจฺจติ ปณฺณนาฬิกา, ตาย วาลิกาทีนิ มินนฺตา กีฬนฺติฯ รถกนฺติ ขุทฺทกรถํฯ ธนุกมฺปิ ขุทฺทกธนุเมวฯ

[409] สารชฺชตีติ ราคํ อุปฺปาเทติฯ พฺยาปชฺชตีติ พฺยาปาทํ อุปฺปาเทติฯ อนุปฏฺฐิตกายสตีติ กาเย สติ กายสติ, ตํ อนุปฏฺฐเปตฺวาติ อตฺโถฯ ปริตฺตเจตโสติ อกุสลจิตฺโตฯ ยตฺถสฺส เต ปาปกาติ ยสฺสํ ผลสมาปตฺติยํ เอเต นิรุชฺฌนฺติ, ตํ น ชานาติ นาธิคจฺฉตีติ อตฺโถฯ อนุโรธวิโรธนฺติ ราคญฺเจว โทสญฺจฯ อภินนฺทตีติ ตณฺหาวเสน อภินนฺทติ, ตณฺหาวเสเนว อโห สุขนฺติอาทีนิ วทนฺโต อภิวทติฯ อชฺโฌสาย ติฏฺฐตีติ ตณฺหาอชฺโฌสานคหเณน คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐเปตฺวา คณฺหาติฯ สุขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา อภินนฺทตุ, ทุกฺขํ กถํ อภินนฺทตีติ? ‘‘อหํ ทุกฺขิโต มม ทุกฺข’’นฺติ คณฺหนฺโต อภินนฺทติ นามฯ อุปฺปชฺชติ นนฺทีติ ตณฺหา อุปฺปชฺชติฯ ตทุปาทานนฺติ สาว ตณฺหา คหณฏฺเฐน อุปาทานํ นามฯ ตสฺส อุปาทานปจฺจยา ภโว…เป.… สมุทโย โหตีติ, อิทญฺหิ ภควตา ปุน เอกวารํ ทฺวิสนฺธิ ติสงฺเขปํ ปจฺจยาการวฏฺฏํ ทสฺสิตํฯ

[410-4] อิทานิ วิวฏฺฏํ ทสฺเสตุํ อิธ, ภิกฺขเว, ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชตีติอาทิมาหฯ ตตฺถ อปฺปมาณเจตโสติ อปฺปมาณํ โลกุตฺตรํ เจโต อสฺสาติ อปฺปมาณเจตโส, มคฺคจิตฺตสมงฺคีติ อตฺโถฯ อิมํ โข เม ตุมฺเห, ภิกฺขเว, สํขิตฺเตน ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺติํ ธาเรถาติ, ภิกฺขเว, อิมํ สํขิตฺเตน เทสิตํ มยฺหํ, ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺติเทสนํ ตุมฺเห นิจฺจกาลํ ธาเรยฺยาถ มา ปมชฺเชยฺยาถฯ เทสนา หิ เอตฺถ วิมุตฺติปฏิลาภเหตุโต วิมุตฺตีติ วุตฺตาฯ มหาตณฺหาชาลตณฺหาสงฺฆาฏปฏิมุกฺกนฺติ ตณฺหาว สํสิพฺพิตฏฺเฐน มหาตณฺหาชาลํ, สงฺฆฏิตฏฺเฐน สงฺฆาฏนฺติ วุจฺจติ; อิติ อิมสฺมิํ มหาตณฺหาชาเล ตณฺหาสงฺฆาเฏ จ อิมํ สาติํ ภิกฺขุํ เกวฏฺฏปุตฺตํ ปฏิมุกฺกํ ธาเรถฯ อนุปวิฏฺโฐ อนฺโตคโธติ นํ ธาเรถาติ อตฺโถฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

มหาตณฺหาสงฺขยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. มหาอสฺสปุรสุตฺตวณฺณนา

[415] เอวํ เม สุตนฺติ มหาอสฺสปุรสุตฺตํฯ ตตฺถ องฺเคสูติ องฺคา นาม ชานปทิโน ราชกุมารา, เตสํ นิวาโส เอโกปิ ชนปโท รุฬฺหีสทฺเทน ‘‘องฺคา’’ติ วุจฺจติ, ตสฺมิํ องฺเคสุ ชนปเทฯ อสฺสปุรํ นาม องฺคานํ นิคโมติ อสฺสปุรนฺติ นครนาเมน ลทฺธโวหาโร องฺคานํ ชนปทสฺส เอโก นิคโม, ตํ โคจรคามํ กตฺวา วิหรตีติ อตฺโถฯ ภควา เอตทโวจาติ เอตํ ‘‘สมณา สมณาติ โว, ภิกฺขเว, ชโน สญฺชานาตี’’ติอาทิวจนมโวจฯ

กสฺมา ปน เอวํ อโวจาติฯ ตสฺมิํ กิร นิคเม มนุสฺสา สทฺธา ปสนฺนา พุทฺธมามกา ธมฺมมามกา สงฺฆมามกา, ตทหุปพฺพชิตสามเณรมฺปิ วสฺสสติกตฺเถรสทิสํ กตฺวา ปสํสนฺติ; ปุพฺพณฺหสมยํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปิณฺฑาย ปวิสนฺตํ ทิสฺวา พีชนงฺคลาทีนิ คเหตฺวา เขตฺตํ คจฺฉนฺตาปิ, ผรสุอาทีนิ คเหตฺวา อรญฺญํ ปวิสนฺตาปิ ตานิ อุปกรณานิ นิกฺขิปิตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส นิสีทนฏฺฐานํ อาสนสาลํ วา มณฺฑปํ วา รุกฺขมูลํ วา สมฺมชฺชิตฺวา อาสนานิ ปญฺญเปตฺวา อรชปานียํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ นิสีทาเปตฺวา ยาคุขชฺชกาทีนิ ทตฺวา กตภตฺตกิจฺจํ ภิกฺขุสงฺฆํ อุยฺโยเชตฺวา ตโต ตานิ อุปกรณานิ อาทาย เขตฺตํ วา อรญฺญํ วา คนฺตฺวา อตฺตโน กมฺมานิ กโรนฺติ, กมฺมนฺตฏฺฐาเนปิ เนสํ อญฺญา กถา นาม นตฺถิฯ จตฺตาโร มคฺคฏฺฐา จตฺตาโร ผลฏฺฐาติ อฏฺฐ ปุคฺคลา อริยสงฺโฆ นาม; เต ‘‘เอวรูเปน สีเลน, เอวรูเปน อาจาเรน, เอวรูปาย ปฏิปตฺติยา สมนฺนาคตา ลชฺชิโน เปสลา อุฬารคุณา’’ติ ภิกฺขุสงฺฆสฺเสว วณฺณํ กเถนฺติฯ กมฺมนฺตฏฺฐานโต อาคนฺตฺวา ภุตฺตสายมาสา ฆรทฺวาเร นิสินฺนาปิ, สยนิฆรํ ปวิสิตฺวา นิสินฺนาปิ ภิกฺขุสงฺฆสฺเสว วณฺณํ กเถนฺติฯ ภควา เตสํ มนุสฺสานํ นิปจฺจการํ ทิสฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ ปิณฺฑปาตาปจายเน นิโยเชตฺวา เอตทโวจฯ

เย ธมฺมา สมณกรณา จ พฺราหฺมณกรณา จาติ เย ธมฺมา สมาทาย ปริปูริตา สมิตปาปสมณญฺจ พาหิตปาปพฺราหฺมณญฺจ กโรนฺตีติ อตฺโถฯ